جنگ فانتومی ترکیه و سوریه؛ «نئوعثمانیسم» در سایه ناتو

شلیک ضدهوایی‌های سوریه به هواپیمای اف-4 ترکیه که بر روی آب هوای بین المللی پرواز میکرد و برای لحظاتی وارد حریم هوایی سوریه شده بود این ظرفیت را دارد که انقلاب سوریه، جنگ داخلی و مسائل مطرح حول تحولات این کشور را به سپهر روابط بین الملل و دخالت دادن نیروهای ناتو نیز بکشاند. متحدان بشار اسد پس از سقوط جت ترکیه ای هر یک در مواضع تقریبا یکدستی خواستار آرامش طرفین شدند؛ هونگ لی، وزیر امور خارجه چین در اظهار نظری [1] خواهان «پایبندی طرفین به دیپلماسی» شد و ایران نیز برای پادرمیانی برای حل و فصل این مساله اعلام آمادگی کرد. اما در سوی دیگر ترکیه اصرار دارد هواپیمای جنگی این کشور بر روی آب های بین المللی پرواز میکرده و ادعای خود را به ناتو کشانده است. ترکیه در ساعات ابتدایی این واقعه نرمش ناروشنی از خود نشان داد اما فشارها بالاگرفته است. گرچه به نظر نمیرسد اتحادیه اروپا که به تازگی تحریم‌هایی علیه سوریه وضع کرده، هوادار راهکارهای غیردیپلماتیک در این مساله باشد اما به آتش کشیده شدن هواپیمای ناتو توسط سوریه دیگ واشنگتن را حسابی به جوش خواهد آورد. این در حالیست که شورای امنیت سازمان ملل با مخالفت های روسیه و چین از تصویب گزینه نظامی علیه دولت اسد بازمانده؛ این باعث شده زهر فرانسه و قدرت های اروپایی نیز کشیده شود

روسیه و چین استفاده از اقدام نظامی علیه سوریه را وتو کرده‌اند [2] چرا که خواهان محکم کردن جاپای سازمان همکاریهای شانگهای «اس‌سی‌او» [3] (روسیه، حکومتهای آسیای میانه، چین و ایران به عنوان ناظر) هستند. از نظر آنها نبردی برای تسلط بر منطقه در جریان است و از دست رفتن نفوذ «اس‌سی‌او» به نفع تسلط نیروهای ناتو آخرین انتظاری‌ست که سران کرملین و شانگهای از این میدان دارند. ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه و روس‌های پرو عرب که در امور سوریه به او مشاوره میدهند، ثبات این مشتری مطمئن را هم ارز نفوذ روسیه در منطقه میدانند؛ روسیه بندر طرطوس که پس از لاذقیه دومین بندر بزرگ در کرانه‌های سوریه است را به عنوان پایگاه لجستیک نیروهای دریایی این کشور به اجاره خود در آورده [4]. اهمیت استراتژیک حضور نیروی دریایی روسیه در طرطوس موجب شد که حسن عبدالظیم رهبر وقت شورای ملی سوریه در آپریل امسال اعلام کند [5] که: «روسیه هیچ برنامه تجازگرانه و استعماری علیه ملت سوریه ندارد». او حتی برای اطمینان بیشتر اعلام کرد که اجاره طرطوس میتواند به عنوان شکلی از همکاریهای نظامی میان دو کشور جنبه دیگری به خود بگیرد. با این حال روسیه همچنان ترجیح میدهد سیلی نقد را به حلوای نسیه نفروشد

در منشور سازمان ملل [6] دو زمینه برای توجیه جنگ وجود دارد. اولی دفاع یک کشور از منافع ملی و ممالک و محصوراتش است. دیگری اینکه شورای امنیت سازمان ملل تشخیص دهد کشوری باعث اختلال در نظم و امنیت جهانی شده است. با آتش کشیدن جنگنده ترکیه (به خصوص که در فضای بین المللی رخ داده باشد) سوریه دستمایه قانونی و خصمانه‌ای را برای جنگ به ترکیه میدهد. این مرجع قانونی به عنوان بهانه شعله ور شدن آتش جنگی نه چندان دور از انتظار میان دو کشور آنچنان اهمیتی دارد که جزئیات بسیار مهم خبر این واقعه از جمله تلاش ضدهوایی سوریه برای سرنگونی دومین جنگنده ترکیه را نیز به حاشیه میکشاند. ترکیه احتمال دارد از گزینه نظامی استفاده کند اما به نظر میرسد توازن قوادر منطقه سران آنکارا را مجاب کرده تا به واکنش های غیرنظامی روی خوش تری نشان دهند. با این حال ترکیه اطمینان حاصل خواهد کرد تا حکومت اسد تاوان این اقدام خود را پس دهد. یکی از اقدامات میتواند قطع برق بزرگترین شهر سوریه یعنی آلپو باشد. بولنت آریک معاون نخست وزیر ترکیه روز دوشنبه ، 26 جون اعلام کرده بود [7] کشورش به دلیل مقاصد انساندوستانه متعهد شده است نیروی برق بزرگترین شهر سوریه را تامین کند و طی یکی- دو روز آینده تصمیم خواهند گرفت که این سرویس ادامه پیدا کند یا خیر. «آکسا» [8] به عنوان یکی از اپراتورهای خصوصی ترکیه 500 کیلووات انرژی برق سوریه در سال جاری را تامین کرده است

ترکیه عضو پیمان آتلانتیک شمالی‌ست که بند 5 آن تاکید دارد حمله یه یکی از کشورهای عضو، حمله به تمامی کشورها تلقی میشود [9] بنابر این ناتو وظیفه دارد از ترکیه چنانچه نیاز باشد و یا این کشور تقاضای کمک کرده باشد، دفاع کند. بند 4 این پیمان نیز به کشورهای عضو اختیار داده هر زمان تمامیت ارضی و یا منافعشان را در خطر دیدند، تقاضای مشورت کنند. این دومین بار است که ترکیه از ناتو کمک خواسته که این دو مورد تنها تجربه های تاریخ ناتودر این زمینه هم به حساب میآیند. نیروهای اطلاعاتی ترکیه میگویند اسنادی در دست دارند که نشان میدهد هویت جنگنده ترکیه ای برای مهاجمان روشن بوده و هر دو جنگنده ترک بدون حمل جنگ افزار و برای عملیات شناسایی به پرواز درآمده‌اند. تلاش داووداغلو پیش از آنکه معطوف به روشن شدن «اشتباه» باشد، به همراه کردن ناتو و آماده کردن افکار عمومی توجه دارد؛ سران آنکارا به خوبی میدانند تصویر بزرگتری از روابط میان دو کشور و تحولات اخیر سوریه زمینه های دیگری غیر از «اشتباه پدافند هوایی سوریه» را روی میز میگذارد. ترکیه به بخش زیادی از مخالفان بشار اسد در استان هاتای همجوار با مرزهای سوریه اجازه اقامت داده است [10]. هرچند سوریه و ترکیه در یک دهه گذشته روابط خوبی با هم داشته اند اما انقلاب و جنگ داخلی در سوریه موجب واکنش هایی از سوی ترکیه شده است. آنکارا در این جدال خونین سوی نیروهای انقلابی ایستاده و از اسد خواسته دست از قدرت بکشد. از طرفی قطر و عربستان سعودی مشکوک به ارسال تسلیحات نیمه سنگین از جمله راکت اندازهایی هستند که میتوانند نیروی نظامی اپوزیسیون را به یک ماشین جنگی تبدیل کنند. برخی منابع بر این باورند که «آر پی جی»ها و سایر تسلیحات نظامی از مسیر ترکیه به دست شورشیان رسیده و چنین مسیری نیازمند تامین امنیت هوایی مسیرهای ارسال اسلحه به مخالفان اسد است. با این وضع گمانه‌ها بر این است که سوریه در پس این اقدام قصد داشته پیامی جدی به این اقدامات ترکیه بدهد. این اقدام با هر قصدی احمقانه به نظر میرسد چرا که سوریه با توجه به حمایت نظامی، امنیتی و دیپلماتیک کشورهای عضو سازمان همکاری‌های شانگهای، در حاشیه امنیتی نسبی قرار داشت بدون اینکه با همسایگان منطقه‌ای خود درگیر شود و یا دستمایه‌ای قانونی برای دخالت ناتو در تحولات این کشور ایجاد کند

بیشتر روزنامه نگاران در هفته های اخیر به دنبال این بوده اند که نیروهای مسلح اپوزیسیون سوریه از چه منابعی تغذیه میشوند؟ چه تدابیری برای پراکندگی نیروها اندیشیده شده و کدام یک از رهبران میلیشیای اپوزیسیون توانسته آرایش جدی تری به نیروهای خود بدهد و پیروز میدان باشد؟ نیویورک تایمز و وال استریت جورنال هر دو در مقاله هایی پیشنهاد کرده‌اند نیروهای «سی آی ای» دخالت کرده و برنده ها را مشخص کنند؛ موضوعی که به مذاق رانیا ابوزید در تایم خوش نیامده؛ او تلاش میکند چهره ای روشن تر از حامیان تسلیحاتی نیروهای اپوزیسیون سوریه را نمایان سازد. از نظر او سعودی‌ها از طریق واسطه لبنان نقش بزرگی را ایفا میکنند. اما این به این معناست که سعودی‌ها منافع لبنانی‌شان را به منافع‌شان در سوریه پیوند میزنند؟ آرام پیش رفتن پروسه ارسال تسلیحات به این دلیل است که سعودی، آمریکا و ترکیه باید تصمیم بگیرند کدام بخش از میلیشیای سوریه باید پیروز میدان باشد؟ یا سرشان شلوغ تر این حرفهاست و سر از اوضاع در نمیآورند؟ همه این سوال ها همچنان بی پاسخ مانده است

هرچند به نظر نمیرسد ترکیه و ناتو میلی به اقدام نظامی علیه سوریه داشته باشند اما تقویت و حمایت راهروهای استان هاتای به قصد ارسال «کمک های انساندوستانه» به سوریه میتواند تنش‌های بیشتری ایجاد کند. از طرفی قطع برق شهرهای مهم سوریه میتواند وضعیت داخلی این کشور را بحرانی تر کند؛ به ویژه اینکه شهرهایی مثل آلپو تا کنون نسبت به سایر بخش های سوریه ساکت تربوده و یا معدود اعتراضات آن نتوانسته وسعت و پیوستگی سایر شهرها را داشته باشد

نحوه برخورد ترکیه با این بحران و حمایت سران آنکارا از پروژه تغییر نظام در سوریه در بطن خود چالشی‌ست در زمینه سیاست خارجی این کشور. زمانی نه چندان دور احمد داوود اغلو، وزیر امور خارجه ترکیه از ایده‌ای هواداری میکرد که معتقد بود «مشکلات با همسایه باید به صفر برسد»[11] که موجب شد غربی ها با تمسخر آن را «نئو عثمانیست» بخوانند. عثمانیسم «عثمانلی‌لیک» با تاثیر از اندیشه روسو، مونتسکیو و انقلاب فرانسه بر این اصل استوار است که همه موضوعات از جمله حقوق ملت‌ها پیش از قانون با هم برابر هستند. نئو عثمانیسم ابتدا توسط یونانی ها پس از پیاده کردن نیروی نظامی در قبرس توسط ترکیه تئوریزه شد و نهایتا با به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در سال 2002، به عنوان ایدئولوژی دولت اردوغان در سیاست خارجی مورد توجه قرار گرفت. پیش از اردوغان، دولت تورگوت اوزال در ترکیه توانسته بود از شیوه سنتی روابط بین‌الملل کمالیست ها گذر کند و طرح دیگری از روابط بین الملل را پیش نهد که بعدا به عنوان اولین قدم در تثبیت نئو عثمانیسم شناخته شد

جلسه روز سه شنبه ناتو در بروکسل گرچه برای بررسی سقوط جت ترکیه ای برگزار شد اما تا جایی که به روابط بین الملل ترکیه بر میگردد به این معناست که «نئو عثمانیسم» نسبت به یکی از همسایگانش اعلام خطر بین المللی کرده است. هرچند جهاد مقدیسی سخنگوی وزارت امور خارجه سوریه با فاصله کمی از این واقعه آن را « یک تصادف» و نتیجه اشتباه خواند اما از نظر داووداغلو پرواز دو جت جنگی در ارتفاع پائین مثل صرف شیش کباب ترکی معمولیست. او میگوید پیش از این نیز بارها حریم هوایی سوریه شاهد چنین مسائلی بوده اما آنها جنگنده ما را مورد حمله قرار دادند.  وزیر امور خارجه ترکیه در ادامه گفت که سرنوشت ماجرای جت ترکیه ای هر چه باشد ما در کنار مردم سوریه خواهیم ایستاد. و این ایستادگی تا تثبیت یک حکومت دموکراتیک در سوریه ادامه خواهد یافت. داووداغلو به عبارتی میگوید فانتوم اف4 ترکیه را ول کنید چرا که موضوع اصلی در سوریه «همچنان تغییر رژیم» است

در حالی که ترافیک جنگ افزارهای منطقه و روند تحولات نظامی خاطرات تلخ خلیج تونکین در جنگ ویتنام را تداعی میکنند، آسیا تایمز به نقل از منابع خبری‌اش از واکنش عصبانی ناتو در گستراندن بیش از پیش سامانه سپر دفاع موشکی خود در ترکیه خبر داده است. چنانچه نئو عثمانیسم همچنان بر برنامه تغییر رژیم خود در قبال سوریه که با شیوه دراماتیک آنکارا در حل مساله کردها در ترکیه ارتباط دارد ادامه دهد، بررسی ها حول این محور خواهد چرخید که دمشق چگونه نیروهای مسلح پ ک ک را مجهز خواهد کرد تا جهنمی در آناتولیا برپا کنند. تردیدی نیست که این ماجرا از این زشت تر خواهد شد اما قائده قدیمی «سگ جنبان» در دنیای سیاست بار دیگر حاکم است: معلوم نیست ترکیه سگ ناتو را به جان سوریه خواهد انداخت یا برعکس

منابع:

[1]- http://www.msnbc.msn.com/id/47943622/ns/world_news-mideast_n_africa/t/china-urges-calm-after-syria-shoots-down-turkish-jet/#.T-67yZH8YrV

[2]- http://www.guardian.co.uk/world/2012/feb/04/assad-obama-resign-un-resolution

[3]- http://en.wikipedia.org/wiki/Shanghai_Cooperation_Organisation

[4]- http://en.wikipedia.org/wiki/Tartus

[5]- http://english.ruvr.ru/2012_04_17/72020921/

[6]- http://www.un.org/en/documents/charter/intro.shtml

[7]- http://www.france24.com/en/20120626-turkey-threatens-cut-electricity-syria-over-downed-jet

[8]- http://www.bloomberg.com/news/2011-03-18/turkey-s-aksa-elektrik-will-sell-electricity-to-syria-correct-.html

[9]- http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_17120.htm

[10]- http://www.msnbc.msn.com/id/47813663/ns/world_news-mideast_n_africa/t/syrian-rebels-turkey-doubtful-over-new-arab-arms-supplies/#.T-7G7JH8YrU

[11]- http://www.todayszaman.com/newsDetail_getNewsById.action?load=detay&newsId=257118&link=257118

[12]- http://atimes.com/atimes/Middle_East/NF26Ak01.html